انواع معجم عربی بر اساس چینش

در مقاله قبلی به بحث آشنایی اولیه با مفهوم معجم و دیکشنری عربی و قاموس ها پرداختیم، و در ادامه به دسته بندی و انواع معجم های عربی بر اساس چینش اشاره می کنیم. یکی از دشواری‌های معجم های عربی، بکارگیری شیوه‌های مختلف و البته عجیب برای چینش مدخل‌ها است.

هرچند امروزه دیگر کسی از آن شیوه‌‌ها پیروی نمی‌کند و از جهتی امروزه نرم افزارها و اپلیکیشن های لغوی ما را از سختی های بعضی از این شیوه‌ها نجات داده است، اما هنوز هم این کتب مورد مراجعه محققین لغوی می‌باشد و ضروری ست که دانش پژوهان زبان عربی با این امور آشنا باشند.

وقتی که انواع معجم عربی را از این حیث بررسی می کنیم، تقسیم بندی معجم های عربی، به این دسته ها تفکیک می شود؛

۱- چینش بر اساس ریشه

• بر اساس فاء الفعل، عین الفعل، لام الفعل
• بر اساس لام الفعل، فاء الفعل، عین الفل
•  بر اساس صوت(تلفظ)

۲- چینش بر اساس ترتیب الفبایی خود کلمه

۱- چینش معجم عربی بر اساس ریشه

۱-۱ : بر اساس فاء الفعل، عین الفعل، لام الفعل

برای شروع، ریشه ( ک ت ب) را در نظر بگیرید. کلمات کتاب، مکتوب، کَتَبَ، اکْتَتَبَ همگی مشتقات این ریشه محسوب می‌شوند. مطابق این شیوه، صاحب کتاب بجای اینکه برای این چهار لغت چهار مدخل در نظر بگیرد، تنها یک مدخل تحت عنوان «کتب» قرار می‌دهد و همه این چهار مشتق را به انضمام دیگر مشتقات این ریشه، ذیل آن می‌گنجاند. ترتیب قرار گیری ریشه‌ها هم به این نحو است، که بر اساس الفبا ابتدا فاء الفعل مرتب می‌شود، سپس عین الفعل و سپس لام الفعل.

برای مثال، ابتدا ریشه کأب، بعد کتب و بعد کتد و پس از آن‌ها ریشه لبس قرار می‌گیرد. البته بعضی هم تنها فاء الفعل و برخی فقط فاء الفعل و عین الفعل را مد نظر قرار داده‌اند.

معجم المنجد نوشتهٔ لوئیس معلوف و پیش از آن نیز معجم مقاییس اللغة و اساس البلاغة مطابق این شیوه هستند. 

۲-۱  : بر اساس لام الفعل، فاء الفعل، عین الفعل

کمی جای تعجب دارد که چرا چنین ایده‌ای به ذهن مؤلف رسیده (برای مثال در زبان عربی، عدد ۸۲۳ را به این صورت می خوانند؛ هشتصد و سه و بیست؛ پس خیلی هم تعجب نکنید) به هر حال، ابداع این روش را به جوهری صاحب « الصحاح تاج اللغة » نسبت می‌دهند؛ عده‌ای هم آن را به فارابی.

به مثال‌های زیر توجه کنید:

باب ذال

فصل باء : بذذ، بسذ

فصل دال : دبذ، دوذ

باب راء

فصل باء : بأر، بثر، بجر

فصل دال : درر، دسر، دسکر

در چینش کلی کتاب هم ابتدا ریشه‌های مربوط به حرف ذال قرار می‌گیرند و سپس ریشه‌های مربوط به حرف راء.

از انواع معجم عربی این گروه ، فرهنگ‌ لغت‌ لسان العرب و القاموس المحیط را می توان نام برد که تابع این شیوه اند.

۳-۱ : بر اساس صوت (تجوید)

مبدع این روش «خلیل بن احمد فراهیدی» ، صاحب کتاب « العین » می‌باشد. مبنای آن هم نحوه تلفظ حروف است. همانطور که می‌دانید (و شاید هم ندانید!) در زبان عربی حروف بر اساس نحوه تلفظ به چند دسته تقسیم می‌شوند : حلقی، لهوی، ضرسی... و شفوی (منسوب به لَب). پایین‌ترین مخرج مربوط به حروف حلقی و در حروف حلقی عین، و بالاترین مخرج مربوط به حروف شفوی و در شفوی میم می‌باشد.

آقای فراهیدی هم از ریشه‌های دارای پایین‌ترین مخرج یعنی عین شروع، و به میم ختم کرده (به همین دلیل هم اسم کتاب ایشان العین است).ترتیب حروف در این کتاب چنین است : ع، ح، ه‍، خ، غ،- ق، ك- ج، ش، ض،- ص، س، ز- ط، د، ت- ظ، ث، ذ- ر، ل، ن- ف، ب، م- و، أ، ي- همزة. به عنوان مثال ریشه علم (تقریبا ابتدای کتاب) خیلی جلوتر از ریشه بعث قرار می‌گیرد (تقریبا انتهای کتاب)

فرهنگ لغت‌ های « تهذیب اللغة » ازهری و « المحیط في اللغة » صاحب بن عباد بر طبق این روش نگاشته شده‌اند.

۲- چینش معجم عربی بر اساس ترتیب الفبایی خود کلمه

امروزه همه ما با این روش آشنا هستیم، در این روش مانند همهٔ دیکشنری ها و فرهنگ لغت‌ های فارسی و انگلیسی که دیده‌ایم، به خود کلمهٔ مورد نظر توجه می‌شود نه ریشه‌اش، و مفردات را بر حسب چینش الفبایی در کتاب می‌آورند. ازین جهت به این مجموعه های لغوی، به شکلی امروزی تر، یعنی دیکشنری عربی می توان نگاه کرد.

خوبی این روش این است که برای یافتن کلمه، نیازی به دانستن ریشه، برای پیدا کردن لغت نداریم، بنابراین خیلی آسان و کاربرپسند است. البته نقص بزرگی هم دارد که همه مشتقات یک ریشه را در کنار هم نمی‌آورد و کاربر برای یافتن معانی سایر اشتقاقات آن ریشه، نیاز به جستجوهای مکرر خواهد داشت.

اما شاید این سوال به ذهن تان برسد که اصلاً چه نیازی به دیدن سایر اشتقاقات است؟ این کار دو مزیت دارد:

۱. با دیدن استعمالات مختلف یک ریشه، معنای دقیق آن ریشه و همین‌طور مشتقات آن روشن‌تر می‌شود و به فهم کامل‌تری از آن‌ها خواهید رسید.

۲. این کار سرعت یادگیری مفردات را افزایش می‌دهد. زیرا زبان عربی بر پایه اشتقاق است و با یادگیری معنای یک ریشه، در حقیقت معنای چندین لغت مشترک در آن ریشه را یاد خواهید گرفت. پس از جهتی می توان گفت که به نفع تان است که در همان مراجعه اول بدانید چه کلماتی از آن ریشه، مشتق شده‌اند.

بر خلاف روش‌های پیشین که در معجم های عربی قدیمی رواج داشتند، این روش در فرهنگ‌ لغت‌های عربی معاصر مرسوم شده و کتاب‌های زیادی مانند « المنجد الأبجدی» و « معجم اللغة العربیة المعاصرة » و « الوسیط » از آن پیروی کرده اند.