فرهنگ لغت ، معجم و دیکشنری عربی چیست؟

در چند مقاله پیوسته در سایت، به دنبال بررسی و نگاه ریشه ای به دیکشنری و معجم های عربی هستیم. اگر به مبحث معجم عربی و حوزه های مرتبط با آن علاقه مند هستید، مطالعه این سری از مقالات را به شما پیشنهاد می کنیم.

اولین بار که سر وکارتان با کتاب های لغت عربی می‌افتد با دنیایی از کتاب ها روبه رو می‌شوید و احتمالا دنیایی از سؤالات؛ چرا چند دسته نام برای این کتاب ها وجود دارد؟ آیا فرهنگ لغت عربی همان معجم و یا به اصطلاحی، همان دیکشنری عربی است؟ کدام کتاب را چه کسی و در چه زمانی نوشته؟ کدام‌ یک متقن تر و برای رجوع مناسب‌تر است؟ چرا چینش لغوی بعضی از این کتاب‌ها اینقدر عجیب و غریب است؟ و...

ابتدا مباحثی کلی راجع به شکل گیری معجم و دیکشنری عربی و انواع آنها خواهیم داشت. سپس به توضیح برخی اصطلاحات رایج در معجم ها می‌پردازیم و در نهایت تعدادی از مطرح‌ترین معجم ها را تک به تک بررسی می‌کنیم. اگر شما هم دوست دارید از حکایت معجم عربی سر دربیاورید با ما همراه باشید.

اصطلاح قاموس ، معجم و فرهنگ لغت چیست؟

شاید برای کسانی که اولین بار این اسم ها به گوششان می خورد، اینطور به نظر برسد که کتاب های قاموس، مفصل تر از کتاب های معجم باشند و یا اگر می گوییم دیکشنری عربی ، حتما یک طرف کتاب زبان انگلیسی خواهد بود، اما اینطور نیست. تمام این اصطلاحات، نام های متعددی برای دلالت بر کتاب های لغت در زبان عربی هستند. و این تفاوت نام تنها از تفاوت خاستگاهشان ناشی می شود.

معجم در لغت به معنای کلمه‌ای است که با افزودن حرکات و نقاط، ابهام را از آن زدوده باشند و شاید از این جهت که در کتاب های لغت از طریق شرح دادن، ابهام را از کلمات دور می‌کنند معجم نام گرفته باشند.

قاموس نیز به معنای دریای بزرگ و یا وسط و عمق دریا است. نخستین بار فیروزآبادی به سبب گستردگی اثرش «القاموس المحیط» این نام را بر آن نهاد، و شهرت و اعتبار بعدی این کتاب باعث شد کم کم کلمه قاموس مترادف کلمه معجم گردد.

کلمه دیکشنری هم به همان معنای فرهنگ لغت در زبان انگلیسی است. اما لزوماً زبان مبدأ و مقصد انگلیسی نمی‌باشد. بنابراین وقتی می‌گوییم دیکشنری عربی ممکن است کتابی مانند المعجم الوسیط منظور ما باشد که هم مبدأ و هم مقصد در آن عربی است. البته امروزه با توجه به سیطره دنیای نرم افزار و کامپیوتر، گاهی متبادر از دیکشنری عربی ، نرم‌افزاری متشکل از فرهنگ های لغت‌ عربی است.

به طور خلاصه؛ دقت کنیم که این نام‌ها باعث سردرگمی ما نشوند. چرا که هیچ یک از این اسم‌گذاری‌ها نشان‌دهنده اعتبار و یا حجم هر یک از کتاب ها نیست.

انواع مجموعه های لغوی عربی

رساله های کوچک لغوی

این‌گونه رساله‌ها که بیشتر در میان اعراب اولیه مرسوم بوده، به گردآوری لغت ها و حول موضوعاتی خاص مانند خلقت انسان، حشرات، گیاهان و یا حل مشکلات لغوی مانند تذکیر و تأنیث کلمات می‌پرداختند (معروف به رسائل المشکلة اللغویة) از این دست می‌توان رساله های ابن اعرابی (۲۳۱ه.ق) و «المقصور و المدود» ابن ولاد (۳۳۳ه.ق) را نام برد.

کتاب‌های فقه اللغة

در این گونه کتاب های لغت، به مباحث تخصصی علم لغت همچون ترادف و تضاد، اشتقاق و... پرداخته می‌شود. از جمله مشهور‌ترین کتاب های فقه اللغة، می‌توان به کتاب‌های «الخصائص» ابن جنی (۳۹۳ه.ق) و « المزهر في علوم اللغة » سیوطی (۹۱۱ه.ق) اشاره کرد. این کتاب ها برای تحقیقات لغوی به کار می‌آیند و در کاربردهای عمومی و حتی تخصصی، نوعاً با این کتب سر و کاری نخواهیم داشت.

کتاب های معجم

آنچه ما امروزه به نام معجم عربی و یا فرهنگ لغت و دیکشنری عربی می‌شناسیم، همین گروه از کتاب های لغت است که در حقیقت، تکامل یافته ی رساله‌های مذکور در دسته بندی اول هستند. کتاب های معجم برخلاف رساله های کوچک لغوی، تقریباً از جامعیت برخوردارند. البته خود این کتاب ها نیز از حیث چینش لغات و مقدار محتوا ، دوره‌هایی را پشت سرگذاشته‌اند که در آینده تا حدودی با آنها آشنا خواهیم شد.

اولین معجم ها و قاموس عربی

می‌توان کتاب «العین» نوشته خلیل بن احمد فراهیدی (متوفای حدود ۱۷۰ه.ق) را نخستین و قدیمی‌ترین معجم عربی دانست. هر چند پیش از آن نیز نوشتن رساله‌های لغوی رواج داشت، اما هیچکدام از فرهنگ های لغت عربی پیشین به عنوان کتابی جامع با حجم بالا و تبویب مناسب، مطرح نبودند. پس از آن نیز کتاب «الجیم» نوشته ابوعمر شیبانی (۲۰۶ ه.ق) از نخستین معجم های عربی به شمار می‌رود.

ما در مطالب مشابه این مجموعه، قصد داریم بررسی فرهنگ های لغت و دیکشنری عربی را ادامه دهیم. برای مطالعه بخش های جدیدتر مقالات با ما همراه باشید.