آیین‌نامه اجرائی قانون ابطال اسناد و فروش رقبات، آب و اراضی موقوفه
مصوب 1374/2/3 هیأت وزیران با اصلاحات و الحاقات بعدی
1-مصلحت وقف:تأمین نظر واقف و منابع موقوف علیهم با رعایت غبطه موقوفه.
2-متصرف:حسب مورد زارعان صاحب نسق یا قائم‌مقام قانونی آنان،مالکان اعیان و اشخاصی که به گونه‌ای عرصه و یا عرصه و اعیان موقوفه تبدیل یا فروخته شده را در ید و اختیار دارند.
3-حقوق مکتسب متصرف:هر نوع حقی که برای متصرف تحت شرائط قانونی معینی حاصل شده باشد،از قبیل مالکیت اعیان،تحجیر،حقوق کسب و پیشه،حق نسق زارعانه، حفر چاه،غرس اشجار و مانند آن.
4-مجوز شرعی:مجوزی که بر اساس ضوابط شرع مقدس اسلام در مورد تبدیل یا فروش اموال موقوفه توسط مجتهد جامع الشرائط صادر شده باشد.
5-زارع صاحب نسق:کسی است که مالک زمین نیست و با دارا بودن یک یا چند عامل زراعتی شخصا یا با کمک خانواده خود در اراضی موقوفه زراعت مینماید و مقداری از محصول را به صورت نقدی یا جنسی به عنوان اجاره‌بها به موقوفه میدهد و نسق مورد زراعت وی مشمول قوانین اصلاحات ارضی بوده است.
6-زراعت:تولید محصول به وسیله عملیات زراعتی یا باغداری.
7-مرتع:زمینی است اعم از کوه و دامنه یا زمینی مسطح که در آن نباتات علوفه‌ای به طور طبیعی روییده و در هر هکتار آن حداقل تعلیف سه رأس گوسفند یا معادل آن از انواع دامهای دیگر،در یک فصل چرا امکان‌پذیر باشد.
8-بیشه یا قلمستان:زمینی است که در آن درختان غیرمثمر به وسیله اشخاص غرس شده و تعداد درخت در هر هکتار آن از هزار اصله تجاوز نماید.
9-باغ:زمینی است که در آن درختان مثمر یا مو به وسیله اشخاص غرس شده و عرفا باغ شناخته شود.
1-از متصرف قبلی با رعایت حقوق مکتسب او خلع ید شده و موقوفه با در نظر گرفتن صرفه و صلاح وقف به داوطلبان دیگر اجاره داده خواهد شد.
2-در صورتی که در مورد میزان حقوق مکتسب قبلی بین او و اداره اوقاف و امور خیریه یا متولی اختلافی به وجود آید از طریق مراجع قضائی تعیین تکلیف خواهد شد.دادگاهها این‌گونه موارد را خارج از نوبت رسیدگی و به صدور حکم مبادرت مینمایند.
تبصره(الحاقی 1380/8/2)- در مواردی که در اجراء این قانون از زارعان صاحب نسق خلع ید میگردد در صورت تقاضای زارعان،وزارت جهاد کشاورزی مکلّف است از اراضی مستعد کشاورزی موجود در منطقه و در صورت نبودن اراضی قابل واگذاری در منطقه،از اراضی سایر مناطق،با رعایت قوانین و مقررات جاری نسبت به واگذاری اراضی به آنان با رعایت اولویت اقدام نمایند.
الف‌در صورتی که موقوفات یاد شده به دولت(وزارت کشاورزی)واگذار شده ولی تاکنون اسناد فروش آن به زارعان،تنظیم نشده نمایندگان اداره اوقاف و امور خیریه و اداره کشاورزی محل و متولیان مربوط در دفترخانه اسناد رسمی حاضر و بطلان سند را در دفاتر و هامش سند قید و به وسیله دفترخانه یاد شده موضوع به اداره ثبت محل برای اصلاح اسناد اعلام خواهد شد.
ب(اصلاحی 1381/12/28)-هرگاه موقوفه مزروعی پس از انتقال به دولت با تنظیم سند رسمی به زارعان مربوط واگذار شده باشد،برای ابطال اسناد یا تأیید فروش آن به همان ترتیبی که در این آیین‌نامه آمده است عمل خواهد شد.
تبصره 1- چنانچه بعضی از زارعان صاحب نسق به علت فوت یا انتقال یا بنا به علل دیگری در حال حاضر در اراضی یاد شده زراعت ننمایند با وراث قانونی یا متصرفان فعلی رقبه قرارداد اجاره تنظیم خواهد شد.در تنظیم اسناد اجاره با این‌گونه متصرفان مفاد بند«3»از ماده 1 این آیین‌نامه مجری خواهد بود.
تبصره 2(اصلاحی 1375/6/4)- اگر زارعان صاحب نسق در این‌گونه اراضی چاه حفر نموده باشند،موقوفه در صورت امکان نسبت به خرید آن اقدام مینماید و در این صورت اجاره‌بهای زمین بر اساس اراضی آبی تعیین خواهد شد در غیر این صورت کارشناس رسمی یا خبره محلی در موقع تعیین اجاره‌بها،موضوع مالکیت چاه و عرف محل را ملحوظ خواهد داشت.
تبصره 3- در صورتی که زارعان صاحب نسق بخشی از اراضی نسق زراعتی خود یا تمامی آن را به باغ یا قلمستان و بیشه تبدیل نموده باشند اداره اوقاف یا متولی بایستی با توجه به تعاریف ذکر شده در ماده (1)این آیین‌نامه نسبت به عرصه با آنان سند اجاره تنظیم نمایند.
تبصره 4(اصلاحی 1380/8/2)- در صورتی که موقوفات مزروعی موضوع این آیین‌نامه در محدوده خدمات شهری قرار گرفته و کاربری زراعی آن تغییر یافته یا قابل تغییر باشد قبل از هرگونه اقدام در مورد تفکیک و واگذاری آن اراضی باید حقوق مکتسبه زارعان صاحب نسق با نظر کارشناس مرضیالطرفین و یا کارشناسان منتخب ادارات اوقاف و یا متولیان(حسب مورد)و زارعان صاحب نسق به وسیله ادارات اوقاف و امور خیریه و یا متولیان شناسایی و به نحو مناسبی تأمین و تأدیه گردد.در صورت عدم توافق و تراضی در شناسایی و تقویم حقوق مکتسبه،به درخواست هریک از طرفین،موضوع توسط مراجع قضائی ذیصلاح مورد رسیدگی قرار گرفته و حقوق مکتسبه زارعان برابر نظر دادگاه پرداخت میشود.
ادارات اوقاف و متولیان مکلفند در واگذاری اراضی تغییر کاربری داده شده،در صورت تقاضای زارع صاحب به هریک از افراد صاحب نسق برای اجاره یک قطعه از حداقل تفکیکی از همان اراضی اولویت قائل شوند.
تبصره 1- چنانچه در اجراء قوانین مختلف اراضی زارعان در اختیار اشخاص حقیقی یا حقوقی قرار گرفته و در این‌گونه اراضی مستحدثاتی ایجاد کرده باشند مستحدثات یاد شده متعلق به اشخاص یاد شده بوده و نسبت به عرصه با آنان سند اجاره تنظیم خواهد شد.
تبصره 2- در صورتی که مستحدثاتی متعلق به موقوفه بوده و در اجراء قانون اجازه تبدیل به احسن و واگذاری دهات و مزارع موقوفه عام به زارعین صاحب نسق یا سایر قوانین مربوط به مراحل مختلف اصلاحات ارضی به زارعان صاحب نسق واگذار شده باشد(نظیر منازل مسکونی زارعان و محوطه مربوط به آن)و در حال حاضر نیز قابل بهره‌برداری باشد،حفظ و حراست آن به عهده متصرفان بوده و وجهی به عنوان اجاره‌بهای این‌گونه رقبات(عرصه و اعیان)با رعایت عرف محل دریافت نخواهد شد.
تبصره 3- کلیه مستحدثاتی که در دهات و مزارع موقوفه توسط خوش‌نشینها و یا اشخاص غیراحداث شده و با تأیید معتمدان محل،اعیان متعلق به آنان شناخته شده باشد سند اجاره بر اساس نظر کارشناس رسمی دادگستری یا خبره محلی فقط در مورد عرصه با صاحبان اعیان تنظیم خواهد شد.
تبصره 4(الحاقی 1380/8/2)- به منظور ترویج فرهنگ احیاء و بهره‌وری از موقوفات و تشویق زارعان به ادامه کشت و زرع بر روی اراضی موقوفه و تسهیل عملیات زراعی آنان،بانکها و سایر مؤسسات مالیاعتباری،با رعایت مقررات مربوط ترتیبی اتخاذ نمایند تا تسهیلات مالی لازم به زارعان صاحب نسق موقوفات اعطا گردد.به نحوی که اعطای تسهیلات بانکی به این زارعان بدون توثیق و ترهین عرصه و صرفا با استفاده از سند اعیانی،اخذ سفته،تضمینهای زنجیره‌ای زارعان از یکدیگر و یا توثیق منافع واگذار شده از طریق اجاره و حقوق مکتسبه مترتب بر آن امکان‌پذیر باشد.
در مواردی که بانکها بابت تسهیلات اعطایی به زارعان با توثیق سند اعیانی و حقوق مکتسبه نظر به تأمین مطالبات لاوصول خود از محل منفعت اعیانی و حقوق مکتسبه مرتبط با اراضی موقوفه داشته باشند.ادارات اوقاف و متولیان،بانکها و مؤسسات اعتباری یا اشخاصی که توسط آنان معرفی میشوند را در اسناد اجاره جایگزین زارع بدهکار مینمایند.
تبصره 5(الحاقی 1380/8/2-اصلاحی 1382/12/20)- به منظور رفاه زارعان صاحب نسق و فراهم نمودن زمینه فعالیت بیشتر در اراضی موقوفه،ادارات اوقاف و امور خیریه و متولیان حسب مورد،در صورتی که واقف ترتیب دیگری برای اداره موقوفه معیّن نکرده باشد، میتوانند مدت اجاره زارعان را ده سال معیّن نمایند و در ضمن عقد اجاره شرط نمایند که در پایان مدت مزبور عقد اجاره با زارع مزبور و یا قائم‌مقام قانونی وی بر اساس اجاره‌بهایی که با نظر کارشناس رسمی و یا خبره محلی با در نظر گرفتن حقوق مکتسبه زارع تعیین میگردد، تجدید خواهد شد.در موارد خاص آنگاه که مصلحت وقف یا شرائط خاص دیگر اقتضاء نکند افزایش مدت اجاره موقوفه برای بیش از ده سال با جلب نظر ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه امکان‌پذیر میباشد.
تبصره 1- اراضی مذکور در حکم موقوفه بوده و در حدود محدوده و حریم روستای موقوفه و بنا به درخواست سازمان اوقاف و امور خیریه واگذار خواهد شد.
تبصره 2- هرگونه تغییر کاربری در این اراضی منوط به موافقت سازمان جنگلها و مراتع کشور و نیز اخذ مجوز از سایر مراجع قانونی ذیربط خواهد بود.
تبصره 3- سازمانهای یاد شده مکلفند ظرف حداکثر دو سال نقل و انتقال زمینهای موضوع این ماده را محقق نمایند.
تبصره 4- چنانچه این‌گونه اراضی از طریق دولت به اشخاص حقیقی یا حقوقی به صورت اجاره یا فروش واگذار گردیده باشد اسناد تنظیمی با اطلاع دستگاه اجرائی مربوط اصلاح و با متصرف نسبت به عرصه سند اجاره تنظیم خواهد شد.
کلیه مستحدثاتی که در این اراضی توسط متصرفین احداث شده باشد متعلق به آنان خواهد بود.
تبصره- متولیان موقوفات یاد شده میتوانند در تشکیل کمیسیون موضوع ماده (2)این آیین‌نامه تنها برای موقوفات تحت تولیت خود اقدام نمایند.